We hebben meer verhalen nodig

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Door Michel Groenenstijn

Die 'objectieve' werkelijkheid laat weinig ruimte voor mysterie en verbeelding. Feiten winnen het van magie en betovering. Wat heb je aan een verhaal als er ook een spreadsheet is?

Met de opkomst van de ratio zijn we onze verhalen aan het verliezen. De mythen, sprookjes en legenden die onze verbeelding al eeuwenlang prikkelen. Die ons als kind betoveren. Dat is niet alleen een verlies voor dat kind ik ons - hoe erg dat op zichzelf overigens al is. We hebben als mensen verhalen nodig, simpelweg om te overleven. Dit is waarom:

In zijn geweldige boek Sapiens (2015) vertelt Harari ons dat er zo'n 100.000 jaar geleden nog meerdere menssoorten waren. Onze soort, sapiens, had niet de beste papieren om het zo ver te schoppen als we gedaan hebben: andere soorten hadden een groter brein en/of een betere fysiek. De belangrijkste reden dat wij hier nu zijn is onze verbeelding.

Voor we begonnen met het vertellen van verhalen en ons dingen begonnen in te beelden die niet "echt" waren, lukte samenwerken alleen in kleine groepen. Als een stam zo'n 50-100 mensen telde, ontstond er gedoe. Er was niets om ons met anderen verbonden te voelen behalve de fysieke plek die we deelden. Tot we ons dingen gingen verbeelden.

Zodra we goden en geesten bedachten en die concepten gingen delen door verhalen, konden we ons opeens verbonden voelen met een totale vreemde: we hadden immers een gedeeld geloof in iets. Het duurde even maar langzaam hielpen deze verhalen - over goden en geesten, maar ook over naties, geld, religie, geschiedenis en nog veel meer - ons om gemeenschappen te bouwen, dorpen, steden, landen en uiteindelijk hele koninkrijken.

Verhalen vertellen en anderen herkennen op basis van zulke verhalen is ingebed in wie we zijn als mens. Ze helpen om ons verbonden te voelen.

Het vermogen om verhalen te vertellen is een essentieel onderdeel van een gelukkig en betekenisvol leven.

Een mens vertelt zichzelf de hele dag door secret stories (Ben Okri). Alles wat we meemaken of tegenkomen vertalen we in een klein verhaaltje in ons hoofd. Als we ons voorstellen aan de buitenwereld maken we kleine verhalen over wie we zijn. We leven als het ware in het 'verborgen verhaal' van ons eigen leven.

De mate waarin onze verhalen aansluiten bij wat we meemaken in ons dagelijks leven is erg belangrijk voor hoe we ons voelen. Mensen met veel verhalen in hun hoofd kunnen makkelijk een verhaaltje vinden dat past bij wat ze tegenkomen. Mensen met maar weinig verhalen lukt dat niet en zij ervaren nieuwe situaties veel makkelijker als onprettig of bedreigend - en handelen daar ook naar.

Het vermogen om verhalen te maken en vertellen is daarom een essentieel onderdeel van een gelukkig en betekenisvol leven.

Bovendien helpt dat vermogen ons om empathie te voelen voor anderen als zij hun verhalen vertellen. Hoe meer verhalen we hebben en hoe makkelijker we nieuwe maken, hoe makkelijker we ons verbonden voelen met een ander.

Verhalen zijn niet alleen een manier om met de wereld om te gaan. Ze zijn ook een onmisbaar onderdeel van innovatie, het creëren van de toekomst. De enige manier om de broodnodige oplossingen te vinden voor de grote problemen van nu - van klimaatverandering tot overbevolking tot de kloof tussen arm en rijk tot een hele hoop andere uitdagingen - is om ons een toekomst in te beelden waarin het probleem is opgelost. Om verhalen te creëren over hoe dingen kunnen veranderen en hoe de wereld eruit ziet als dat is gebeurd.

Oké, verhalen zijn belangrijk. Wat dan nu? Ik doe graag een poging.

Wat is het eerste woord dat bij je opkomt als je het woord verhaal hoort? Het zou zomaar 'vertellen' kunnen zijn: we vertellen al eeuwen verhalen. Zowel mondeling als schriftelijk, in films, in muziek en in andere kunsten. 

Ik denk dat met de eindeloze stroom verhalen die ons dagelijks bereikt - via social media, advertenties, YouTube en talloze andere bronnen - we ze eigenlijk nauwelijks meer echt horen. Onze aandacht wordt continu van links naar rechts getrokken en in steeds kleinere stukjes verdeeld.

Ik realiseerde me hoezeer verhalen onze onverdeelde aandacht verdienen toen ik een escape room bouwde vorig jaar. Hij gaat over d e laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog in mijn stad Nijmegen, dus we gingen op zoek naar verhalen uit die tijd. Door feit en fictie te vermengen maakten we een ervaring die spelers onderdompelde in de rol van het verzet in die tijd, om de geallieerden te helpen bij operatie Market Garden.

Wat we ontdekten is dat onze spelers door de ervaring - met echte historische objecten, scenario's die toen gebruikt werden en mensen die toen leefden - zich veel meer verdiepten in dit stuk geschiedenis. Zelfs al na een uurtje opgesloten te zijn in onze room. Ik merkte hoe anders, met meer respect en verwondering, ik naar mijn eigen stad ging kijken nadat ik haar geschiedenis had leren kennen - via de verhalen.

In plaats van een verhaal te vertellen, lieten we mensen het ervaren.

Verbeeld je eens hoe krachtig story experiences kunnen zijn bij het aanpakken van grote en kleine uitdagingen om ons heen.

Wat als je, in plaats van het verhaal te horen van een dakloze in je stad, je zelf zou ervaren wat het is om een dag dakloos te zijn? Wat zou er gebeuren als wie je bent - al je verhalen over hoe de wereld werkt en wat je kan doen - zou voelen wat het is om dakloos te zijn? Het zou ongetwijfeld leiden tot nieuwe en creatieve manieren om naar dakloosheid te kijken. Het zou op zijn minst de manier waarop je reageert drastisch veranderen als iemand je de volgende keer om wat geld vraagt.

Wat zou het doen met ideeën van superioriteit en racisme als mensen ervaren wat het is om gediscrimineerd te worden? Om je minder te voelen vanwege de kleur van je ogen of schoenmaat 39? Dat is precies wat Jane Elliot heeft laten zien in haar beroemde Blue Eyed experiment. 

Wat als je jonge menen meeneemt naar een andere cultuur en ze leeftijdsgenoten laat ontmoeten die zijn opgegroeid in een totaal andere wereld, zoals we deden met Worldmapping? Ik heb aan den lijve ondervonden dat zo'n ervaring van twee weken veel meer impact heeft dan twee semesters onderwijs in de klas.

Ik geloof dat het maken van real-life, immersive experiences op basis van verhalen die verteld moeten worden cruciaal zijn voor het prikkelen van onze verbeelding, onze capaciteit om verhalen te maken en vertellen vergroten, ons helpen empathie te voelen voor anderen en zorgen dat we ons de mogelijke toekomsten kunnen verbeelden die we zo hard nodig hebben. En ondertussen zou het maar zo kunnen zijn dat het kind in ons er ontzettend blij van wordt.

De komende tijd werk ik aan verschillende projecten die hierover gaan, waaronder een immersive schoolreis voor je zijn en een roadtrip door Nederland.

Dit artikel is geïnspireerd door het werk van Joseph Campbell, Ursula Le Guin, Maarten Hajer, Robert van Hennik, Ben Okri en Sherlocked.

Sapiens

Aan open zee

Dijk

Hoe ik talent voor het leven kreeg